Wees niet bang voor grenzen

Fotobron: https://pixabay.com/nl/photos/dijk-stone-trap-trap-hemel-wolken-389587/

Het lijkt soms onbegonnen werk, vrede en verbinding tot stand brengen in een tijd waarin polarisatie steeds verder lijkt te gaan. De ene demonstratie door gele hesjes is nog niet afgelopen of de volgende dient zich aan. Na de provinciale verkiezingen staan sociale media en de kranten vol met stevige uitspraken over Forum voor Democratie. De minister van onderwijs dreigt een islamitische school te sluiten wegens mogelijke terroristische banden. Koren op de molen van reaguurders. Wat moet je dan met ‘Vrede verbindt over grenzen’, het thema voor de komende Vredesweek?

Verbinding in het diverse midden

Er is ook een andere kant. ‘Zo boos is de burger helemaal niet’ stelt Peter Giesen (Volkskrant, 2-2-2019) op basis van Onderzoek van I&O Research en het SCP. Er zijn heel veel mensen in het midden. Zij hebben niet zoveel met al die consternatie aan de polen, de uitersten van de polarisatie, waar de pushers – een term van Bart Brandsma in zijn boek Polarisatie – alleen geïnteresseerd zijn in hun eigen gelijk. Zij gaan gewoon hun gang zonder zich uit evenwicht laten brengen door gedoe. De middenvelders maken zich wel zorgen over maatschappelijke ontwikkelingen, maar vertrouwen ook op de manier waarop wij onze samenleving vormgeven.

Mensen uit het midden zijn niet zo uitgesproken. Deze groep wordt niet voor niets ‘het stille midden’ genoemd. Dat kan een beeld oproepen van eenvormigheid en gezapigheid. Maar zo is het niet, het midden is heel divers. Er zijn conflicten, tegengestelde belangen en fundamentele verschillen. Die horen bij het leven, ook in het midden. Net zoals grenzen. Grenzen tussen groepen, grenzen tussen mensen. En soms is er een grens in de mens zelf. Hoe zorg je dan toch voor verbinding?

Betrokken vrede

Mensen zijn sociale wezens, ze horen graag bij een groep waar ze zich thuis voelen. Denk bijvoorbeeld aan familie, nationaliteit, politieke partij, religie of natie. Identificatie met de groep kan ver gaan. Naomi Ellemers geeft een treffend voorbeeld in haar boek Morality and the regulation of social behavior. In 2015 hielden scholieren uit Zwolle een inzameling om een deel van de schade te vergoeden die Nederlandse hooligans hadden aangericht aan een fontein in Rome. Iets waar de scholieren part noch deel aan hadden. Maar ze gingen elk jaar met school naar Rome en voelden zich verantwoordelijk voor de beeldvorming van Italianen over Nederlanders.

Overal ter wereld, van New York tot Zuid Afrika en van Bosnië tot Fukushima meten mensen hun morele keuzes af aan de groep waar ze bij horen. Michael Ignatieff beschrijft in Gewone deugden hoe al die mensen naar zichzelf kijken in de spiegel van hun familie, hun vrienden, hun groepsgenoten. Wat zouden die van hun gedrag vinden? Het is leven in een cirkel van betrokkenheid, in een groep van gelijkgestemden. Mensen ontwikkelen er vertrouwen, tolerantie en andere deugden.

Bij verschillen tussen groepen zijn grenzen snel getrokken. Toch leven mensen samen in superdiverse stadsdelen zoals Queens in New York of het zuiden van Los Angeles. Mensen uit meer dan 100 landen die meer dan 200 talen spreken. Hoe doen ze dat daar, samenleven? Voor een flink deel door langs elkaar heen te leven en door onderlinge grenzen te respecteren. Een knikje naar de ander, een groet op straat en een paar woorden in de supermarkt. Meer niet. Een kleine overlap van cirkels van betrokkenheid. Net genoeg om een minimaal vertrouwen, geweldloosheid en welwillendheid tot stand te brengen.

Stimuleren dat mensen zich in hun eigen groep bij elkaar betrokken voelen en grotendeels langs andere groepen heen leven, lijkt op alles behalve verbinden over grenzen. Toch kan werken aan vrede binnen cirkels van betrokkenheid een breder effect hebben. Op twee manieren. Ten eerste voorkomt het dat mensen uit het midden naar de polen worden getrokken. Het is een van de pijlers van Bart Brandsma om polarisatie tegen te gaan. Naast mensen gaan staan en echt naar hen luisteren. Een concrete manier om aan vrede te werken die beschermt en verbindt. Ten tweede kan vrede binnen de groep geleidelijk de cirkel van betrokkenheid vergroten. Veiligheid en vertrouwen zijn essentieel om buiten de bekende kaders te durven kijken.

In Delft loopt een experiment om doorkijkers te zoeken. Een doorkijker is iemand die net wat verder kijkt dan de eigen groep. Doorkijken kan op allerlei manieren. Iemand knoopt regelmatig in de supermarkt of op de markt een gesprek aan met een onbekende. Ouders starten een huiswerkklas voor kinderen in de buurt. Vrijwilligers onderhouden een moestuin in de wijk die zich ontwikkelt tot een brandpunt van sociale samenhang. Doorkijkers kunnen anderen inspireren om hun grens wat te verleggen. Kleine stapjes naar grotere cirkels van betrokkenheid geven betrokken vrede vorm en zorgen voor meer verbinding in de samenleving.

Meervoudige vrede

Mensen hebben meerdere identiteiten. Iemand is tegelijkertijd partner, ouder, buur, collega, sporter, etc. Wanneer contact tussen mensen schuurt op de ene identiteit, biedt een andere identiteit kans op verbinding. Een stadsgenoot en ik zetten ons al een jaar of tien in voor sociale cohesie in de stad waar we wonen. Daardoor is er vriendschap tussen ons ontstaan. Over de politieke situatie in het land waar zijn familie vandaan komt verschillen we van inzicht. We hebben er een keer samen over gesproken. Dat was ongemakkelijk, we kwamen er niet helemaal uit. Dat neemt niet weg dat we zijn doorgegaan met ons in te zetten voor de stad. We spraken elkaar ook steeds weer vanuit oprechte interesse. Bijvoorbeeld over wat het overlijden van een ouder voor ons betekent. Op de identiteiten ‘sociaal betrokken stadsgenoot’ en ‘zoon’ vinden we elkaar moeiteloos.

Waar je via de ene identiteit elkaar kwijt dreigt te raken, blijk je via een andere identiteit op een lijn te zitten. Zo is er altijd perspectief om in verbinding te blijven. Dat is iets heel anders dan verschillen ontkennen of ontkennen dat die lastig kunnen zijn. Integendeel, volgens Manuela Kalsky in Het realistisch idealisme van een ‘nieuw wij’ ontstaat verbinding door verschillen te koesteren, door niet hetzelfde te willen zijn.

Meervoudige vrede zoekt ook verder dan ja-nee-argumenten, zoekt naar de nuance. Het gaat om de balans, om een positie ergens tussen de uitersten in. Een genuanceerd debat onderzoekt die plek op de balans en stelt de vraag of schuiven naar een andere plek zinvol zou kunnen zijn. Hoe ver moeten we gaan met beprijzen van CO2-uitstoot? En wie moet welk deel betalen? Ook een genuanceerd debat kan nog steeds met verve gevoerd worden.

Moedige vrede

Mensen streven naar hetzelfde en komen daardoor regelmatig met elkaar in aanvaring. Dat hoort bij het leven. Toch kan het flink pijn doen als je wordt gekwetst. Kun je, ook als het pijn doet, voorkomen dat je elkaar verliest? Dan raak je aan grenzen in jezelf. Het vraagt moed om je grenzen te erkennen en je boosheid, angsten en twijfels uit te spreken. Maar dat helpt wel om je innerlijke vrede te hervinden en je vervolgens weer te willen verbinden met de ander.

Aristoteles beschreef de paradox in zijn Ethica: het goede leven ontstaat in de gemeenschap, in de relatie met de ander, en maakt ons tegelijkertijd kwetsbaar. Brené Brown ontdekte zelfs dat kwetsbaarheid de basisvoorwaarde voor verbinding is. Haar TED talk over de kracht van de kwetsbaarheid is al bijna 50 miljoen keer bekeken op de TED site en op Youtube.

Video link TED talk: https://youtu.be/iCvmsMzlF7o

Bas Heijne stelt dat broederschap buiten de eigen groep ‘hondsmoeilijk’ is (NRC, 22-12-2018). Hij vindt dat we het onszelf flink moeilijk moeten maken, dat we ons verlangen om te schuilen in de veiligheid van de eigen groep onder ogen moeten zien. We moeten onze angst – dat we veranderen door contact met de ander – overwinnen. Dat is noodzakelijk om tegenwicht te bieden tegen krachten die ons uiteen drijven. In mijn ogen pleit hij voor moedige vrede die verbindt over eigen grenzen heen. En als het een keer niet lukt zijn er altijd nog de betrokken en meervoudige vrede om na te streven.

Grenzen erkennen

Verbinden over grenzen gebeurt in de realiteit van het dagelijks leven. Niet in een utopische, vredevolle wereld van evenwicht, van zachtaardig in het midden staan. Niet in een ‘toestand van rust, goede verstandhouding’, zoals bij ‘vrede’ in het woordenboek staat. Zo’n vrede valt voor je het weet in scherven bij het volgende conflict. ‘Vrede verbindt over grenzen’ gaat over omgaan met conflicten en daar niet bang voor zijn. Gaat over grenzen erkennen en niet ontkennen. Gaat soms zelfs over grenzen stellen, aan pushers, aan krachten die verdeeldheid zaaien. Daar is weinig zachtaardigs aan. Polariserende pushers hoeven we niet koste wat het kost met elkaar te verbinden. Want daarmee geven we hen, en hun denkbeelden alleen maar extra aandacht.

Verbinden gaat met kleine stappen. Cirkels van betrokkenheid vergroten biedt geen garantie op succes. Meervoudige identiteiten kunnen bruggen slaan, maar ook verwijdering oproepen. Denken in tegenstellingen is vaak veel eenvoudiger dan denken in nuance. En je moed begeeft het soms gewoon. Maar laten we toch doorgaan. Omdat het veel voldoening geeft als het lukt. Omdat je fascinerende ontmoetingen kan hebben met heel mooie mensen. Omdat we zo zorgen voor een mooiere wereld.

George Gelauff is programmaleider maatschappelijke betrokkenheid bij het Apostolisch Genootschap. Dit artikel vormde de basis voor zijn lezing in Amersfoort op 9 maart 2019 tijdens de PAX-inspiratiedag voor de Vredesweek